Newyddion
Mae prawf sy’n daragon pa mor ymosodol yw mathau cyffredin o ganser wedi ennill ‘Gwobr y Bobl’ yng Ngwobrau Arloesedd ac Effaith Prifysgol Caerdydd.
Gan weithio mewn partneriaeth â Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a’r Fro, TeloNostiX, cwmni lled braich o Brifysgol Caerdydd, datblygwyd adnodd prognostig sy’n helpu clinigwyr a chleifion i ddeall yr angen tebygol am driniaeth ac i ddewis y driniaeth fwyaf priodol.
Cymerodd tua 350 o bobl yng nghystadleuaeth cyfryngau cymdeithasol ‘Gwobr y Bobl’ yng Ngwobrau Arloesedd ac Effaith – a phleidleisiodd mwy na hanner ohonynt dros TeloNostiX.
Gall y prawf ragweld canlyniad mathau cyffredin o ganser fel canser y fron a Lewcemia Lymffositig Cronig (LLC). Mae’n seiliedig ar ddadansoddi hyd telomerau - capiau sydd ym mhennau cromosomau sy’n amddiffyn gwybodaeth genetig rhag niwed.
Mae’r dechnoleg - a elwir yn Ddadansoddiad Hyd Telomer Unigol (STELA) - wedi’i defnyddio gan TeloNostiX diolch i gydweithrediad agos, 10 mlynedd rhwng yr Athrawon Duncan Bird, Christopher Fegan a Christopher Pepper yn Ysgol Meddygaeth Prifysgol Caerdydd.
Dywedodd yr Athro Baird, Prif Swyddog Technoleg, TeloNostiX: "Rydym wrth ein bodd ein bod wedi ennill gwobr 'Dewis y Bobl' yn 20fed Gwobrau Arloesedd ac Effaith Prifysgol Caerdydd. Mae nifer y pleidleisiau yn dangos sut mae canser yn effeithio ar fywydau cynifer o bobl. Bydd ein profion yn caniatáu i gleifion canser a’u clinigwyr wneud penderfyniadau clinigol ynghylch eu clefyd, ac rydym yn edrych ymlaen at sicrhau bod y prawf ar gael i gleifion yn y dyfodol agos."
Enillodd Linda Hazzard, o Weston-Super-Mare, iPad gwerth £300 ar ôl pleidleisio i TeloNostix – ac am gynnig crynodeb buddugol.
Eglurodd Linda: "A minnau’n glaf claf Lewcemia Lymffositig Cronig fy hun, ac wedi bod yn Gwylio ac Aros ers 7 mlynedd a heb syniad o hyd pryd y bydd angen triniaeth arna i, byddai cael rhagfynegiad mwy cywir o fy haint wedi bod mor werthfawr. Gall y math hwn o wybodaeth newid bywyd claf sydd newydd gael diagnosis er mwyn eu galluogi i wneud penderfyniadau mwy cywir am eu dyfodol."
Dr Ian Campbell, Cadeirydd Gweithredol Dros Dro Innovate UK a gyflwynodd Gwobr Dewis y Bobl.
"TeloNostiX yw’r enghraifft berffaith o sut y gall ymchwil academaidd drawsnewid cymdeithas," meddai Dr Campbell. "Mae pob un o’r prosiectau buddugol heno wedi dangos sut y gellir defnyddio gwybodaeth academaidd ac ymchwil i fynd i'r afael â heriau cymdeithasol ac annog twf economaidd, gan ddod â manteision i bawb."
Fe gyflwynwyd pedair o wobrau eraill yn y Gwobrau Arloesedd ac Effaith:
Trefnir y Gwobrau Arloesedd ac Effaith gan Rwydwaith Arloesedd Prifysgol Caerdydd, ac maent wedi bod yn hyrwyddo'r partneriaethau rhwng y Brifysgol â busnesau ers dros ugain mlynedd.
Mae ymchwilydd Prifysgol Caerdydd sydd wedi galluogi plant a phobl ifanc i siarad yn agored am berthnasoedd ac addysg rhywioldeb, wedi ennill gwobr genedlaethol.
Enillodd yr Athro Astudiaethau Plentyndod, Emma Renold, £10,000 am Effaith Ragorol mewn Cymdeithas yng Ngwobr Dathlu Effaith y Cyngor Ymchwil Economaidd a Chymdeithasol (ESRC) 2018.
Mae’n gweithio yn Ysgol y Gwyddorau Cymdeithasol lle mae wedi cynnal ymchwil sydd wedi ysgogi pobl ifanc i weithredu ar faterion sy’n ymwneud a rhywedd a rhywioldeb. Mae hefyd wedi cyfrannu at greu deddfwriaeth newydd yng Nghymru ym maes trais ar sail rhywedd a thrais rhywiol yn ogystal â llunio’r broses o drawsnewid addysg rhyw a pherthnasoedd yn sylfaenol yn ysgolion Cymru, a gyhoeddwyd gan Ysgrifennydd Addysg Cymru, Kirsty Williams, fis diwethaf.
Yr Athro Renold oedd cadeirydd panel arbenigol Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg (Cymru) a ddaeth i’r casgliad bod Addysg Rhyw a Pherthnasoedd (ARHAPH) mewn ysgolion yn rhy fiolegol ac yn rhy negyddol, a bod dim digon o sylw’n cael ei roi i hawliau, cydraddoldeb rhwng y rhywiau, emosiynau a pherthnasoedd. Arweiniodd y canfyddiadau hyn y panel i argymell trawsnewid y cwricwlwm yn y maes hwn yn llwyr, gan gynnwys newid enw a llwybrau addysgu proffesiynol. O 2022 ymlaen, caiff Addysg Perthnasoedd a Rhywioldeb (RSE) newydd gynhwysol a chyfannol, sy’n galluogi, ei hymgorffori yng nghwricwlwm Cymru ar sail statudol. Caiff hefyd ei chefnogi gan lwybr dysgu proffesiynol clir ar gyfer athrawon ac ymarferwyr.
Mae hefyd wedi creu canllaw arloesol ar y cyd sy’n helpu pobl ifanc i godi ymwybyddiaeth o drais ar sail rhywedd a thrais rhywiol mewn ysgolion a chymunedau lleol. Mae AGENDA: A Young People’s Guide to Making Positive Relationships Matter yn becyn ar-lein wedi’i gynhyrchu mewn partneriaeth â phobl ifanc, sy’n eu cefnogi i leisio eu barn yn greadigol ac yn ddiogel ar anghyfiawnderau sy’n ymwneud â rhywedd a rhyw, gan ddefnyddio dulliau arloesol fel y celfyddydau gweledol, barddoniaeth, dawns a theatr.
Dros y flwyddyn gyntaf ers ei lansio, defnyddiwyd y pecyn gan 1,400 o bobl ifanc, 1,000 o ymarferwyr, 500 o athrawon a 100 o academyddion. Hyfforddwyd deugain o bobl ifanc yn llysgenhadon ieuenctid AGENDA a rhannodd rhai o’r rheini’r adnodd pecyn gyda’r Rhwydwaith Ewropeaidd o Ombwdsbobl ar gyfer Plant, ac ym mhencadlys y Cenhedloedd Unedig yn Efrog Newydd.
Cyfeirwyd i raddau helaeth at ymchwil yr Athro Renold ar atal trais ar sail rhywedd a thrais rhywiol, gan Lywodraeth Cymru yn Neddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (VAWDASV), a basiwyd yn 2015. Cyn y Ddeddf, helpodd i hwyluso’r Ymgyrch Addewid i Bobl Ifanc yng Ngrŵp Gweithredu Trais yn erbyn Menywod Cymru a Citizens Cymru, lle ysgrifennodd dros 1,000 o fyfyrwyr at Aelodau’r Cynulliad yn amlygu rôl hanfodol addysg wrth atal y math yma o drais. Yn rhan o’r ymgyrch, creodd 40 o bobl ifanc gardiau San Ffolant ar gyfer pob un o 60 o Aelodau’r Cynulliad, gyda phob carden yn cynnwys sylw mewn llawysgrifen gan fyfyrwyr yn dweud pam mae angen addysg perthnasoedd iach arnynt.
A hithau’n aelod o Grŵp Cynghori VAWDASV Cenedlaethol Llywodraeth Cymru, helpodd i ddatblygu ymgyrch #thisisme Llywodraeth Cymru er mwyn herio stereoteipiau niweidiol ynghylch rhywedd sydd wrth wraidd trais ar sail rhywedd a thrais rhywiol.
Ar ôl casglu’r wobr yn Llundain ddoe, dywedodd yr Athro Renold: “Mae ennill y wobr hon yn golygu llawer iawn. Mae’n cydnabod, gwerthfawrogi a dathlu’r modd y mae ffeministiaid croestoriadol, rhyng-genedlaethol ac arbrofol, ysgolheictod ac ymarfer creadigol a chyfranogol, wedi’i saernïo mor aml yn y man cyffiniol lle mae ymchwil, ymgysylltu ac ymgyrchu’n dod ynghyd, yn gallu llywio’r broses o lunio polisïau ac ymarfer, ac yn parhau i wneud hynny.
“Mae llunio pecyn AGENDA newydd y bobl ifanc a’r weledigaeth newydd ar gyfer cwricwlwm addysg perthnasoedd a rhywioldeb statudol ar gyfer Cymru, er enghraifft, yn deillio o bartneriaethau hirdymor helaeth gydag ysgolion, grwpiau ieuenctid, asiantaethau’r trydydd sector, Llywodraeth Cymru, a chymuned fywiog o ffeministiaid ac ymgyrchwyr-academyddion queer ar draws y byd. Effaith dros gyfnod maith a graddol yw hon, ac mae wedi cymryd 20 mlynedd.
Yn ôl yr Athro Colin Riordan, Is-Ganghellor Prifysgol Caerdydd: “Rwyf wrth fy modd bod ymchwil arloesol yr Athro Renold – sy’n ymdrechu i roi llais i blant a phobl ifanc ac wedi arwain at newidiadau ysgubol i’r gyfraith a pholisïau yng Nghymru – wedi cael ei gydnabod gan yr ESRC. Mae ei gwaith yn enghraifft wych o’r modd y gall academyddion helpu i lunio partneriaethau a chydweithio sy’n dwyn newid cadarnhaol i gymdeithas. Hoffwn ei llongyfarch ar ei llwyddiant.”
Ychwanegodd yr Athro Renold: “Dros y saith mlynedd diwethaf, rydym wedi bod yn creu ymchwil, ymgyrchoedd, digwyddiadau ymgysylltu, fforymau a’r adnodd AGENDA gyda phobl ifanc, i sicrhau bod eu barn yn cael ei chlywed a bod camau’n cael eu cynnal ar sail hynny.
“Mae ein stori’n dangos yr hyn sy’n bosibl pan mae plant a phobl ifanc yn cael eu cefnogi i fod yn rhan o brosesau penderfynu ac yn llywio arferion sy’n dwyn newid. Maent yn mynd i’r afael â materion sy’n rhy aml yn rhoi gormod o bwyslais ar unigolion, yn cael sylw gwael, eu symleiddio a’u distewi.”
Mae astudiaeth a gynhaliwyd gan academyddion Prifysgol Caerdydd, mewn cydweithrediad â’r Ganolfan Ymchwil Polisi Economaidd (EPRC) yn Uganda a UNICEF Uganda, wedi archwilio tlodi plant ac amddifadedd yn yr ardaloedd o Uganda sy’n cynnal ffoaduriaid.
Cyfrannodd Dr Shailen Nandy a Dr Marco Pomati at yr astudiaeth oedd yn asesu tlodi plant, amddifadedd a chyflwyno gwasanaethau cymdeithasol plant mewn tair o’r prif ardaloedd sy’n cynnal ffoaduriaid yn Uganda.
Dangosodd yr astudiaeth fod cymunedau ffoaduriaid a lletya yn y tair ardal hyn - Gorllewin Nîl, y De-orllewin, a Kampala - fel ei gilydd yn dal heb wasanaethau sylfaenol fel dŵr, glanweithdra a chysgod, er gwaethaf y darpariaethau a wnaed gan lywodraeth y wlad.
Cafwyd bod plant sy'n ffoaduriaid yn fwy difreintiedig ar draws amrywiaeth o ddangosyddion na’r plant yn y cymunedau lletya.
Nododd y canfyddiadau fod angen brys am hwyluso integreiddio cymdeithasol ac economaidd, gwella safonau byw a bywoliaeth ffoaduriaid a lletywyr. Y gobaith yw y bydd hyn yn gwella’r cyfathrebu rhwng y gwahanol bleidiau ac yn caniatáu ar gyfer rhannu adnoddau cyfyngedig yn heddychlon.
Fodd bynnag, cafwyd bod amddifadedd ymysg ffoaduriaid yn tueddu i leihau dros amser. Ar ôl byw yn yr ardal am bum mlynedd, roedd cyfraddau amddifadedd ymysg ffoaduriaid yn cyfateb i rai’r lletywyr. Fodd bynnag, roedd hyn yn bennaf oherwydd lefelau uchel o amddifadedd ymysg cymunedau lletya.
Yn 2017, amcangyfrifwyd bod poblogaeth ffoaduriaid Uganda yn gyfanswm o 1.4 miliwn, gan ei bod yn cynnal pobl a ddadleolwyd gan wrthdaro yng ngwledydd cyfagos De Swdan, Gweriniaeth Ddemocrataidd Congo, Rwanda a Burundi.
Ariannwyd yr astudiaeth gan UNICEF-Uganda yn sgîl pryder ynghylch effaith tlodi difrifol ar fywydau plant, eu datblygiad a’r cyfleoedd a gânt.
Gweithiodd yr astudiaeth gydag EPRC, a defnyddio cyfweliadau mewn arolwg o 650 o aelwydydd i asesu amodau a darpariaeth ar gyfer plant a theuluoedd.
Defnyddiodd yr astudiaeth y Dull Cydsyniol i asesu tlodi ymysg cymunedau ffoaduriaid; mae’r dull hwn yn golygu bod modd asesu tlodi amlddimensiwn ar wahân ar gyfer plant ac oedolion, yn unol â diffiniadau cenedlaethol. Fe’i defnyddiwyd hefyd yn Arolwg Aelwydydd Cenedlaethol Uganda 2017, y mae data ohono yn cael ei ddadansoddi ar hyn o bryd gan Dr Nandy a Dr Pomati, mewn cydweithrediad â chydweithwyr yng Nghanolfan Townsend ar gyfer Ymchwil Tlodi Rhyngwladol ym Mhrifysgol Bryste.
Dywedodd Dr Doreen Mulenga, cynrychiolydd UNICEF yn Uganda: "Mae angen i ni fynd y tu hwnt i'r ymateb brys i adeiladu systemau a chapasiti yr holl wasanaethau cymdeithasol mewn ardaloedd sy’n cynnal ffoaduriaid. Dim ond drwy wneud hynny – gyda iechyd, maeth, addysg, dŵr, glanweithdra, gwasanaethau amddiffyn plant, ymhlith eraill – y byddwn yn lleihau’r amddifadedd lluosog a brofir gan ddegau o filoedd o blant sy'n ffoaduriaid a phlant yn y cymunedau lletya."
Dywedodd Dr Sarah Ssewanyana, Cyfarwyddwr Gweithredol EPRC, am yr astudiaeth: "Mae'r astudiaeth yn cynrychioli’r ymgais gyntaf i gymharu tlodi plant ac amddifadedd mewn cymunedau lletya a ffoaduriaid yn Uganda. Ar lefel fyd-eang, mae'n cynrychioli’r enghraifft gyntaf o ddefnyddio dull cydsyniol i fesur tlodi a sefyllfaoedd argyfyngus."
Mae Dr Marco Pomati yn gweithio gydag EPRC ar hyn o bryd i archwilio'r tueddiadau o ran canlyniadau maeth plant a gwariant aelwydydd ar fwyd. Mae Dr Shailen Nandy yn gweithio gyda UNICEF Uganda ar ddatblygu deunyddiau hyfforddi ar gyfer ymchwilwyr sydd â diddordeb mewn defnyddio'r Dull Cydsyniol mewn astudiaethau eraill ac arolygon o aelwydydd.
Mae tri aelod o staff ysbrydoledig ym Mhrifysgol Caerdydd ar y rhestr fer ar gyfer gwobrau sy'n dathlu llwyddiannau menywod.
Cynhelir gwobrau Womenspire 18, a drefnwyd gan yr elusen cydraddoldeb rhwng y rhywiau Chwarae Teg, yng Nghanolfan Mileniwm Cymru ddydd Mawrth 5 Mehefin.
Dyma'r rhai sydd wedi cyrraedd y rownd derfynol:
- Dr Mhairi McVicar, Ysgol Pensaernïaeth Cymru, categori Ymgyrchydd Cymunedol
- Dr Kelly Morgan, Ysgol y Gwyddorau Cymdeithasol, categori Chwaraeon
- Dr Kate Brain, Ysgol Meddygaeth, Gwobr Dewis y Bobl
Dr McVicar, uwch-ddarlithydd yn Ysgol Pensaernïaeth Cymru, yw arweinydd prosiect Porth Cymunedol Prifysgol Caerdydd yn Grangetown.
Mae'r Porth Cymunedol, sydd wedi ennill gwobrau, yn helpu i wneud Grangetown yn lle gwell fyth i fyw drwy weithio law yn llaw â'r trigolion a grwpiau cymunedol i gefnogi amrywiaeth o brosiectau cymunedol.
Mae Dr Kelly Morgan yn gymrawd ymchwil ar gyfer DECIPHer, y Ganolfan ar gyfer Datblygu a Gwerthuso Ymyriadau Cymhleth er mwyn Gwella Iechyd y Cyhoedd. Mae ei gwaith yn canolbwyntio ar brosiectau ymarfer corff.
Mae hi hefyd yn chwaraewr pêl rwyd o fri – hi oedd is-gapten Cymru yng Ngemau'r Gymanwlad yn Awstralia yn ddiweddar, ac roedd hi'n cynrychioli'r Dreigiau Celtaidd yn Uwch-gynghrair Pêl-rwyd Vitality.
Mae Dr Brain ar y rhestr fer ar gyfer Gwobr Dewis y Bobl, rhan o ymgyrch Menywod Rhagorol Cymru gan Chwarae Teg, sy'n cynnwys menywod rhagorol o'r gorffennol a'r presennol.
Mae'r seicolegydd iechyd Dr Brain yn arwain rhaglen ymchwil ar gyfer sgrinio ac atal canser, a rhoi diagnosis cynnar.
Nod gwobrau Womenspsire yw arddangos llwyddiannau menywod ledled Cymru.
Mae partneriaeth sydd am wella iechyd a lles myfyrwyr ysgol yng Nghymru wedi’i chydnabod â gwobr arloesi.
Mae’r Rhwydwaith Ymchwil Iechyd Ysgolion (SHRN) wedi dod ynghyd ag ymchwilwyr gwyddorau cymdeithasol ac arbenigwyr i greu a throsi ymchwil â dysgwyr ysgol uwchradd ledled Cymru yn bolisi ac yn arfer.
Dan arweiniad yr Athro Simon Murphy, Ysgol y Gwyddorau Cymdeithasol, mae SHRN yn bartneriaeth rhwng Prifysgol Caerdydd, Llywodraeth Cymru, Iechyd Cyhoeddus Cymru ac Ymchwil Canser y DU.
Enillodd y Wobr Arloesi mewn Gofal Iechyd yng Ngwobrau Arloesi ac Effaith Prifysgol Caerdydd eleni.
Gwobr arloesi i rwydwaith iechyd ysgolion.
Y rhwydwaith yw’r mwyaf o’i fath yn y byd ac mae wedi tyfu o 69 o ysgolion yn 2013 i 212 heddiw. Mae’n casglu data ddwywaith y flwyddyn gan fwy na 100,000 o fyfyrwyr ledled Cymru rhwng 11 a 18 oed.
Caiff yr ystadegau hyn eu rhoi’n ôl i randdeiliaid ar bob lefel (gan gynnwys ysgolion, awdurdodau lleol, Llywodraeth Cymru ac Iechyd Cyhoeddus Cymru) i lunio polisi’n lleol ac ar draws Cymru.
Dywedodd yr Athro Murphy: “Mae’n wych ennill y Wobr Arloesi mewn Gofal Iechyd. Mae’r ysgol uwchradd yn adeg pwysig iawn i iechyd pobl ifanc a’u datblygu yn y dyfodol...”
Mae ysgolion sy’n ymuno â’r Rhwydwaith yn cael Adroddiad Iechyd a Lles Myfyrwyr unigol bob dwy flynedd, sy’n rhoi data ar les emosiynol a chorfforol allweddol eu myfyrwyr ynghyd â data cenedlaethol at ddibenion cymharu.
Defnyddiwyd data o arolwg 2015 SHRN yn helaeth gan Lywodraeth Cymru, gan gynnwys brîff y Cynulliad Cenedlaethol ar e-sigarennau. Gwnaeth hefyd helpu i lunwyr polisi asesu’r cynnydd a wnaed yn strategaeth camddefnyddio sylweddau 2016-18, ‘Gweithio gyda’n Gilydd i Leihau Niwed’, a llywiodd Ddeddf Trais yn Erbyn Menywod, Cam-drin domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015.
Dywedodd Dr Julie Bishop, Cyfarwyddwr Gwella Iechyd, Iechyd Cyhoeddus Cymru: “Mae’r Rhwydwaith Ymchwil Iechyd Ysgolion yn adnodd unigryw a hyblyg i Gymru. Mae ganddo rôl allweddol i’w chwarae wrth lunio polisïau sy’n effeithio ar fywydau myfyrwyr ysgol uwchradd yng Nghymru. Mae’r Rhwydwaith yn casglu data’n ôl rhywedd a grŵp blwyddyn gyda chyfartaledd cenedlaethol at ddibenion cymharu sy’n cynnwys ystod gwerthfawr o bynciau, o fwyta’n iach a gweithgarwch corfforol, iechyd a lles meddwl ac emosiynol, ysmygu a defnyddio alcohol, rhyw a pherthnasau, a dyfodol iach i bobl ifanc.”
Mewn pum mlynedd, mae SHRN hefyd wedi sbarduno 30 prosiect ymchwil i lywio’r hyn a wnaiff ysgolion, gyda dros £8.4m wedi’i roi mewn grantiau, gan gynnwys 11 ysgoloriaeth PhD.
Mae pobl ifanc mewn gofal maeth yng Nghymru yn profi canlyniadau iechyd rhywiol gwaeth, yn ôl canfyddiadau ymchwil ym Mhrifysgol Caerdydd.
Dr Louise Roberts, o'r Ysgol Gwyddorau Cymdeithasol, oedd yn arwain y papur ymchwil, oedd yn gynnyrch cydweithio rhwng y Ganolfan Datblygu a Gwerthuso Ymyriadau Cymhleth er mwyn Gwella Iechyd y Cyhoedd (DECIPHer) a'r Ganolfan Ymchwil a Datblygu Gofal Cymdeithasol i Blant (CASCADE).
Dadansoddwyd data a gasglwyd yn flaenorol yn Arolwg Rhwydwaith Ymchwil Iechyd Ysgolion Cymru. Datgelodd yr arolwg, y cymerodd dros 35,000 o bobl ifanc Cymru ran ynddo, fod pobl mewn gofal maeth yn sylweddol fwy tebygol o adrodd eu bod wedi cael cyfathrach rywiol erioed, a bod y gyfathrach wedi digwydd ar oed cynharach.
Ar adeg eu cyfathrach ddiwethaf, roeddent hefyd dair gwaith yn fwy tebygol o nodi nad oeddent yn defnyddio condom ac yn sylweddol llai tebygol o fod wedi defnyddio'r bilsen atal cenhedlu.
Cyfaddefodd cyfran uwch o bobl ifanc mewn gofal maeth hefyd eu bod wedi anfon delwedd rywiol eglur ohonynt eu hunain, neu fod delwedd rywiol eglur ohonynt wedi'i hanfon ymlaen heb eu caniatâd, o'u cymharu â phobl ifanc oedd â mathau eraill o drefniadau byw.
Yn ogystal ag ystyried profiadau pobl ifanc, cynhaliodd ymchwilwyr 22 o gyfweliadau gyda gweithwyr iechyd proffesiynol ar draws yr holl awdurdodau lleol yng Nghymru.
Mynegodd y rheini a gymerodd ran beth hyder yng nghyflwr y system gofal i adnabod ac ymateb i anghenion rhywiol pobl ifanc. Ond canfuwyd fod effeithiolrwydd y system yn cael ei danseilio gan adnoddau annigonol a chapasiti proffesiynol cyfyngedig, oherwydd effaith toriadau cyllid a mesurau llymder.
Amlygodd gweithwyr proffesiynol hefyd bryderon ynghylch ceisio achub y blaen ar risgiau'n gysylltiedig ag iechyd rhywiol a beichiogrwydd heb ei gynllunio, ac ar yr un pryd ceisio osgoi hybu, annog neu gydoddef gweithgarwch rhywiol cynnar.
Pwysleisiwyd dylanwad profiadau pobl ifanc cyn ac yn ystod gofal y wladwriaeth yn y dewisiadau roeddent yn eu gwneud. I rai, roedd chwilio am gariad, perthynas deuluol neu berthyn yn ddylanwadau pwerus ar eu hymddygiad, waeth beth oedd y ddarpariaeth ar gyfer cyngor ar iechyd rhywiol.
Dywedodd Dr Louise Roberts, Cydymaith Ymchwil yn y Ganolfan Ymchwil a Datblygu Gofal Cymdeithasol i Blant: "Mae'r canfyddiadau'n cynnig tystiolaeth werthfawr o ganlyniadau iechyd rhywiol gwaeth i bobl ifanc mewn gofal yng Nghymru. Maent yn teilyngu sylw polisi ac ymarfer o'r newydd i sicrhau bod pobl ifanc yn cael cefnogaeth effeithiol yn y maes hwn. Awgrymwn y dylid ymgymryd ag ymdrechion i fynd i'r afael â'r anfantais hon 'gyda' phobl ifanc mewn gofal yn hytrach nag 'ar eu cyfer' a dylid cydnabod anghenion emosiynol yn ogystal â rhai ymarferol."
Mae 'Sexual health outcomes for young people in state care: Cross-sectional analysis of a national survey and views of social care professionals in Wales' ar gael yma.
Mae academydd o Brifysgol Caerdydd wedi treulio dwy flynedd yn rhan o’r timau sy’n gweithio ar raglen yr Orsaf Ofod Rhyngwladol (ISS) i lunio’r astudiaeth fwyaf cynhwysfawr o’i waith.
Mae Dr Paola Castaño, o Ysgol y Gwyddorau Cymdeithasol, yn Gymrawd Rhyngwladol Newton, a ariennir gan y Gymdeithas Frenhinol, yr Academi Brydeinig ac Academi'r Gwyddorau Meddygol. Mae wedi teithio’r byd yn ymchwilio i bob agwedd ar y labordy orbit, gan ymchwilio i’r bobl a’r prosesau y tu ôl iddo.
Mae’r ISS 254 o filltiroedd uwchben atmosffer y ddaear, lle mae gofodwyr o Ewrop, yr Unol Daleithiau, Canada, Japan a Rwsia yn preswylio ac yn gweithio ar gannoedd o arbrofion bioleg, ffiseg, meddygaeth, gwyddoniaeth deunyddiau, addysg a thechnoleg.
Mae Dr Castaño wedi canolbwyntio ar grŵp o arbrofion ar iechyd dynol (astudiaeth o ofodwyr sy’n efeilliaid ym maes geneteg ac astudiaethau eraill o ddatgyflyru seicolegol mewn ymateb i amodau’r gofod), bioleg planhigion (astudiaethau sy’n cymharu twf planhigion yr UDA a Rwsia), ac astudiaeth gronynnau yn y Ddaear (sbectromedr magnetig Alffa NASA a thelesgop electron calorimetrig JAXA), gan ymchwilio sut y cânt eu gweithredu a’u gwerthuso ym mhob cam o’r broses.
Yn ogystal ag archwilio i’r prosesau o wneud y profion, mae gan Dr Castaño ddiddordeb mewn sut mae gwyddoniaeth ar yr ISS yn cael ei gwerthuso. Dywedodd: “Ers iddi ddod yn gwbl weithredol yn 2010, mae’r ISS wedi galluogi cannoedd o arbrofion ar draws disgyblaethau, ond nid yw pawb yn cytuno ei bid wedi cyflawni ei uchelgeisiau gwyddonol.
“Gan mai dyma’r ymdrech ddrutaf i ddanfon bodau dynol i’r gofod, mae’n rhaid i’r ISS ymateb i fuddiannau a meini prawf gwerthuso amrywiol a chystadleuol yn aml – sy'n amrywio o’r rhai mwyaf gwleidyddol i’r rhai mwyaf technegol. Mae’r rhain yn cynnwys agweddau sy’n amrywio o ran cydweithrediad rhyngwladol, datblygiad masnachol, cefnogaeth gyhoeddus, ysbrydoliaeth addysgol, gwelliannau technolegol ac, wrth gwrs, ymchwil wyddonol.
“Yn ogystal, mae asiantaethau’r gofod yn comisiynu ymchwil annibynnol i fesur ‘perfformiad ymchwil’ yr Orsaf ac i gyfiawnhau’r defnydd o wyddoniaeth i gynulleidfaoedd amrywiol, gan gyfeirio at ‘fuddiannau go iawn’ a’i rôl o anfon bodau dynol y tu hwnt i Orbit Isel y Ddaear yn y degawdau nesaf.
“Ym mhob un o’r sefyllfaoedd hyn, mae cefnogwyr a gwrthwynebwyr - gyda chyfarnogiad, syniadau a chymwysterau amrywiol - yn amlygu agweddau dethol o’r portffolio eang o arbrofion i ategu eu hachos.
“Bydd fy ngwaith yn cynnig fframwaith ar gyfer deall sut mae arbrofion yn cael eu hasesu o ran llwyddiant neu fethiant gan wyddonwyr, rhanddeiliaid gwleidyddol a’r wasg.”
Ychwanegodd: “Mae’r ISS yn feicrocosm o wyddoniaeth gyfoes. Mae’n lleoliad unigryw ar gyfer dadansoddi sut mae gwyddoniaeth ar y cyfan yn cael ei werthuso gan wahanol sefydliadau cymdeithasol.”
Wrth gasglu ei hymchwil, mae Dr Castaño wedi dod yn wyneb cyfarwydd yn NASA, Sefydliad Smithsonian yn Washington, Freie Universität Berlin yn yr Almaen, a Phrifysgol Waseda yn Japan. Mae hi wedi cynnal 87 o gyfweliadau, gyda phobl sy’n cynnwys gofodwyr, gwyddonwyr, staff technegol a llunwyr polisïau.
Uchafbwynt ei phroses ymchwil oedd bod yn bresennol yn Baikonur Cosmodrome yn Kazakhstan yn y diwrnodau cyn lansio roced Soyuz MS-03 oedd yn cludo’r gofodwr Rwsiaidd Oleg Novitskiy, y gofodwr Americanaidd Peggy Whitson a’r gofodwr Ffrengig Thomas Pesquet i’r ISS.
Yn ogystal ag ysgrifennu llyfr am ei hymchwil, mae Dr Castaño yn ceisio cyflwyno canfyddiadau perthnasol o’i gwaith i Asiantaeth Ofod y DU.
Dywedodd: “Lansiodd taith ddiweddar y gofodwr cyntaf o’r DU/ESA i’r ISS, Tim Peake, gyfres ddigyffelyb o fentrau addysg gwyddonol yn y DU.
“Mae Polisi Gofod Cenedlaethol 2015 a lansiad cynllun £10m o gymhellion i ddatblygu marchnad teithiau i’r gofod masnachol yn 2017, yn cynnig cyfle unigryw i drafod rôl gwyddoniaeth yn yr ymdrechion i ehangu sector gofod y DU.”
Ychwanegodd: “O oedran ifanc iawn, ‘dwi wedi rhyfeddu at y posibiliadau a’r potensial o archwilio’r gofod. Braint o’r mwyaf oedd dod i adnabod y bobl sy’n gweithio yn yr ISS a chael dealltwriaeth ddofn ac unigryw o weithrediadau gwybodaeth wyddonol drwy’r bobl hynny.”
Mae adolygiad o’r cwricwlwm Addysg Rhyw a Pherthnasoedd yng Nghymru wedi arwain at drawsnewid y modd y caiff ei addysgu mewn ysgolion.
Cyhoeddodd yr Ysgrifennydd Addysg Kirsty Williams mai Addysg Perthnasoedd a Rhywioldeb fydd enw newydd y maes astudiaeth hwn – rhan statudol o gwricwlwm newydd Cymru, a ddaw rym yn 2022.
Caiff y diwygiadau eu cyflwyno yn sgîl awgrymiadau gan banel arbenigol dan arweiniad Emma Renold, Athro Astudiaeth Plentyndod ym Mhrifysgol Caerdydd.
Ar hyn o bryd, mae Addysg Rhyw a Pherthnasoedd yn rhan statudol o’r cwricwlwm sylfaenol ar gyfer ysgolion uwchradd yng Nghymru, ond dewis yr ysgol yw beth i’w addysgu, a sut i wneud hynny.
Roedd casgliad y panel arbenigol fel a ganlyn: Mae’r gyfraith a’r canllawiau presennol ar gyfer Addysg Rhyw a Pherthnasoedd wedi dyddio; prin yw’r ddarpariaeth mewn ysgolion cynradd ac uwchradd ar hyn o bryd; nid oes digon o sylw’n cael ei roi i hawliau, rhywedd a chydraddoldeb rhywiol, emosiynau a pherthnasoedd; mae bwlch rhwng profiadau bywyd plant a phobl ifanc a chynnwys Addysg Rhyw a Pherthnasoedd; ac fel maes cwricwlwm, mae diffyg adnoddau ar gyfer Addysg Rhyw a Pherthnasoedd yn aml ac yn cael ei hystyried yn flaenoriaeth isel mewn ysgolion, gan arwain at ddarpariaeth anwastad ac anghyfartal.
Bydd maes newydd Addysg Perthnasoedd a Rhywioldeb yn wahanol iawn i’r arferion presennol. Bydd yn galluogi dysgwyr i ymgysylltu â chwricwlwm ehangach sy’n gwbl gynhwysol ac yn parchu pob rhywedd a rhywioldeb. Bydd yn ymdrin â materion craidd, gan gynnwys cydsynio a cham-drin mewn perthynas.
Bydd y diffiniad mwy cyfannol hwn o Addysg Perthnasoedd a Rhywioldeb yn galluogi athrawon i ddatblygu rhaglen berthnasol wedi’i llywio gan anghenion sy’n gallu cwmpasu’r chwe maes dysgu a phrofiad o’r dyniaethau a’r celfyddydau mynegiannol i’r gwyddorau a thechnoleg.
Mae’r penderfyniad i newid ffocws y maes astudiaeth hwn i berthnasoedd a rhywioldeb – yn ogystal â’r penderfyniad i'w wneud yn statudol – yn adlewyrchu ei bwysigrwydd aruthrol o ran y modd y mae’r rheini sy’n dysgu yn deall eu hunain, ei gilydd, eu cymuned a chymdeithas.
Pan ddaw cwricwlwm newydd Cymru i rym yn 2022, bydd Addysg Perthnasoedd a Rhywioldeb yn statudol i blant rhwng 5 ac 16 oed. Bydd arweiniad a hyfforddiant statudol newydd a chymorth i athrawon yn cyd-fynd â hynny, wrth addysgu athrawon yn y lle cyntaf yn ogystal ag ar gyfer y gweithlu presennol.
“Hawliau, tegwch, cynwysoldeb, amddiffyn a grymuso yw’r egwyddorion sydd wrth wraidd y cwricwlwm newydd. Bydd yn creu dyfodol addawol ar gyfer Addysg Perthnasoedd a Rhywioldeb yng Nghymru, ac yn dwyn ychydig o’r arfer gorau sydd eisoes ar waith, yn ei flaen mewn ysgolion cynradd ac uwchradd yng Nghymru a thu-hwnt.”
Yn ôl Kirsty Williams AC: “Mae dyddiau addysg rhyw traddodiadol wedi hen fynd heibio; mae’r byd wedi symud yn ei flaen ac mae’n rhaid i’n cwricwlwm symud i’r un cyfeiriad. Mae’n ffaith bod perthnasoedd a rhywioldeb yn llunio ein bywydau yn ogystal â’r byd o’n cwmpas. Maent yn rhan hanfodol o bwy yr ydym a’r modd y deallwn ein hunain, eraill a’r gymdeithas.
“Bydd sicrhau bod gan ein hathrawon y wybodaeth a’r hyder i ddarparu’r Addysg Perthnasoedd a Rhywioldeb y mae ein dysgwyr yn ei haeddu yn hanfodol i hyn. Dyna ein rheswm dros sicrhau ein bod yn cael yr hyfforddiant a’r datblygiad proffesiynol yn iawn.”
Er mwyn sbarduno'r broses hon, bydd Llywodraeth Cymru’n sicrhau bod £200,000 ar gael i'r consortia addysg er mwyn iddynt allu dechrau’r broses o nodi anghenion dysgu proffesiynol yn y maes hwn. Dyfarnwyd £50,000 pellach hefyd i Gymorth i Fenywod Cymru i ddatblygu adnoddau a hyfforddiant ar gyfer ysgolion.
Ymunodd yr Athro Renold a'r Ysgrifennydd Addysg ddysgwyr yn Ysgol Gymraeg Casnewydd ac Ysgol Bassaleg yng Nghasnewydd i weld sut maent yn gweithio ar draws y cwricwlwm i deall materion fel rhyw a chydraddoldeb a hawliau rhywiol.
Yn ôl Ceri Parry, Pennaeth Ysgol Gymraeg Casnewydd: “Rwy'n llwyr gefnogi’r weledigaeth newydd ar gyfer Addysg Perthnasoedd a Rhywioldeb yng Nghymru. Mae’n rhaid inni sicrhau bod ein plant yn cael eu meithrin i groesawu amrywiaeth a goddefgarwch ar gyfer pawb, am mai nhw yw lleisiau Cymru flaengar y dyfodol.”
Yn ôl Ben Lane, Cydlynydd Llesiant yn Ysgol Bassaleg, ysgol gyfun yng Nghasnewydd: “Fel ysgol, rydym yn croesawu’r cynigion newydd ynghylch addysg perthnasoedd a rhywioldeb, a’r pwyslais ar gydberthnasau iach sy'n cyfrannu at les pobl ifanc, yn dathlu eu hunaniaeth ac yn pwysleisio eu hawl i fod yn hapus.”
Bydd gwerth dysgu ieithoedd ym Mhrydain yng nghyd-destun Brexit yn cael sylw yn rhan o Gyfres Caerdydd y Brifysgol yng Ngŵyl y Gelli eleni.
Bydd yr Athro Claire Gorrara yn cadeirio trafodaeth banel fydd yn ystyried a allai siarad Saesneg yn unig rwystro ymdrechion Prydain i greu byd newydd ysblennydd o fasnach a busnes.
Mae sgyrsiau Cyfres Caerdydd hefyd yn cynnwys twf “poblyddiaeth ddig” yn oes Trump, dysgu gwersi o’r ymosodiadau terfysgol diweddar ar y DU, deall y clefyd genetig, clefyd Huntingdon, a thrin a thrafod grym mellt.
Mae arbenigwyr o Brifysgol Caerdydd hefyd ynghlwm wrth drafodaethau a sgyrsiau eraill yn yr Ŵyl, o fenywod o Gymru ym mywyd cyhoeddus, i bŵer y Cymry Alltud, i lansio casgliad dwyieithog newydd o farddoniaeth.
Cynhelir Gŵyl Lenyddol y Gelli eleni rhwng 24 Mai a 3 Mehefin 2018 yn nhre y Gelli Gandryll ym Mhowys.
Yn ôl yr Athro Gorrara, o Ysgol Ieithoedd Modern y Brifysgol, mae llawer o wleidyddion a sylwebwyr yn credu bod siarad Saesneg yn unig yn ddigon i Brydain ym myd masnachol ôl-Brexit.
“Mae'r dystiolaeth yn cyfeirio at bŵer gwybyddol, diwylliannol ac economaidd dysgu iaith ym Mhrydain. Mae Prydain eisoes yn amlieithog, ac mae hynny’n wir ar bob adeg – pam na allwn weld a chydnabod hynny?” meddai.
Bydd y panel yn ystyried cwestiynau megis: Beth yw manteision diwylliannol a gwleidyddol dysgu iaith ar gyfer ‘pŵer meddal’ Prydain? Sut allai mwy o bwyslais ar ddysgu ieithoedd gefnogi dyheadau economaidd Prydain yng nghyd-destun Brexit?”
Cynhelir Pam Trafferthu Astudio Ieithoedd Modern – Mae Pawb yn Siarad Saesneg ddydd Gwener, 25 Mai am 14:30.
Bu’r Athro Martin Innes, o Sefydliad Ymchwil Trosedd a Diogelwch y Brifysgol, yn astudio adweithiau i ymosodiadau terfysgol, yn enwedig yng nghyd-destun y pedwar ymosodiad mawr ar dir y DU yn 2017.
Bydd yn ystyried yr hyn y gellir ei ddysgu amdanom ein hunain, am gymdeithas a’r tramgwyddwyr mewn sgwrs o’r enw Terfysgaeth – Cyfle i Ddysgu Gwersi ddydd Mercher, 30 Mai am 14:30.
Gellir gweld y cynnydd ym mhoblogrwydd Donald Trump yn rhan o dueddiad ehangach o “boblyddiaeth ddig” lle mae pleidleiswyr y DU wedi cefnogi Brexit a llwyddiant pleidiau poblyddol ar draws Ewrop.
Bydd yr Athro Karin Wahl-Jorgensen, Cyfarwyddwr Datblygu Ymchwil a’r Amgylchedd yn yr Ysgol Newyddiaduraeth, y Cyfryngau a Diwylliant, yn ystyried y newid hwn yn y modd rydym yn siarad am ein emosiynau, a sut y maent yn ein rheoli.
“Mae Trump yn herio ein dealltwriaeth gonfensiynol o arlywyddiaeth fel rôl a nodweddir gan reswm a phrofiad.” meddai.
“Yn hytrach, mae wedi hebrwng oes o boblyddiaeth ddig, lle mae bywyd gwleidyddol erbyn hyn yn cael ei ddehongli a’i lywio’n gynyddol gan safbwyntiau dig Trump, ei gefnogwyr a’i wrthwynebwyr.
“Mae hyn yn amlygu gwleidyddiaeth emosiynol a negyddol ein hoes a’i goblygiadau arwyddocaol i gywair y drafodaeth gyhoeddus.”
Cynhelir Gwleidyddiaeth Emosiynol Donald Trump a’r Cynnydd mewn Poblyddiaeth Ddig ddydd Gwener 1 Mehefin am 17:30.
Bydd Dr Emma Yhnell, o’r Ysgol Meddygaeth, yn siarad am ei gwaith ymchwil ynghylch hyfforddiant ymennydd ar gyfer pobl sy’n dioddef o’r anhwylder genetig prin, clefyd Huntington.
Yn ôl Dr Yhnell, roedd yn hanfodol i godi ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o’r clefyd niwro-ddirywiol “dinistriol”.
Cynhelir ei sgwrs, Clefyd Huntington, ddydd Iau 31 Mai am 10:00.
Mae sgwrs Dr Daniel Mitchard ynghylch mellt yn mynd i gynnig cryn gyffro gydag arddangosiadau byw a delweddau o gadw-mi-gei yn ffrwydro i edrych mlaen amdanynt.
Bydd Dr Mitchard yn cynnig trosolwg o ymchwil i fellt, o gynhyrchu bolltau pwerus o fellt yn yr unig labordy mellt mewn prifysgol yn Ewrop, i rôl y deunyddiau newydd wrth warchod awyrennau masnachol rhag cael eu taro’n uniongyrchol.
Cynhelir Fi a’m Peiriant Mellt ddydd Mawrth 29 Mai am 19:00.
Mae arbenigwyr Prifysgol Caerdydd hefyd yn cyfrannu at ddigwyddiadau eraill yn y Gelli, gan gynnwys yr Athro Laura McAllister o Ysgol y Gyfraith a Gwleidyddiaeth, sy'n cymryd rhan mewn dadl Sefydliad Materion Cymreig, Menywod Cymru a Bywyd Cyhoeddus, a gynhelir ddydd Iau 29 Mai am 17:30.
Bydd Dr Rachel Minto, o Ganolfan Llywodraethiant Cymru y Brifysgol, yn ymuno â phanelwyr i drafod potensial digyffwrdd y Cymry alltud, yn enwedig yng nghyd-destun Brexit (dydd Iau 31 Mai am 16:00), a'r Athro Damian Walford Davies, yr Ysgol Saesneg, Cyfathrebu ac Saesneg, Cyfathrebu ac Athroniaeth, yn cadeirio lansiad casgliad dwyieithog newydd o farddoniaeth gan Fardd Cenedlaethol Cymru, Ifor ap Glyn (dydd Mercher 30 Mai am 19:00).
Gallai cyngor ynghylch yfed alcohol yn ystod beichiogrwydd gael ei gyfleu'n fwy effeithiol i rieni a gweithwyr iechyd, yn ôl ymchwil gan Brifysgol Caerdydd.
Ers 2016, mae canllawiau gan Brif Swyddogion Meddygol y DU yn argymell y dylai menywod sy'n bwriadu bod yn feichiog neu sy'n feichiog roi'r gorau i yfed alcohol yn gyfan gwbl.
Fe wnaeth astudiaeth rhanddeiliaid gan Dr Rachel Brown a Heather Trickey o DECIPHer, (Datblygu a Gwerthuso Ymyriadau Cymhleth er mwyn Gwella Iechyd y Cyhoedd) ym Mhrifysgol Caerdydd, ystyried y gwahanol brofiadau o'r canllawiau hyn gan wahanol grwpiau, a sut maent yn eu cyfathrebu. Gofynnwyd i famau, athrawon cyn geni, bydwragedd a llunwyr polisïau am eu barn. Yn dilyn y gwaith hwn, mae'r ymchwilwyr wedi awgrymu ffyrdd o wella cyfathrebu cyngor.
Dywedodd Trickey: "Mae tystiolaeth dda i ddangos bod yfed llawer yn ystod beichiogrwydd yn gallu bod yn niweidiol. Mae hefyd effaith 'dos-ymateb' gyda mwy o alcohol yn arwain at ganlyniadau negyddol, ac nid oedd modd i Brif Swyddogion Meddygol benderfynu ar 'lefel ddiogel' ar ôl comisiynu adolygiad cynhwysfawr o'r dystiolaeth.
"Fodd bynnag, prin yw'r dystiolaeth i ddangos bod yfed ychydig o alcohol yn ystod beichiogrwydd (llai na 1-2 uned yr wythnos) yn achosi niwed. Daeth y Prif Swyddogion Meddygol i'r casgliad nad yw diffyg tystiolaeth yr un peth â dim niwed. Penderfynwyd, felly, mabwysiadu ymagwedd 'gwell diogel nac edifar' (rhagofalus) drwy roi neges syml 'Peidiwch ag Yfed' er mwyn helpu menywod i osgoi unrhyw risg.
Ychwanegodd Dr Brown: "Gan ystyried y dystiolaeth sydd ar gael, y dewis mwyaf diogel yn sicr yw osgoi yfed alcohol yn gyfan gwbl. Ond mae ein hymchwil hefyd yn tynnu sylw at y posibilrwydd o sgîl-effeithiau negyddol anfwriadol o ganlyniad i'r cyngor i beidio ag yfed. Mae'r rhain yn cynnwys peri pryder i fenywod a yfodd alcohol cyn gwybod eu bod yn feichiog, profiadau o eraill yn codi cywilydd arnynt am ddewis yfed, a phrofiadau o ddieithriaid yn beirniadu eu penderfyniadau. Dylai'r canllawiau fod yna i gynghori a chefnogi mamau sy'n disgwyl babi mewn modd cadarnhaol."
Mae Brown a Trickey yn credu bod angen i strategaethau cyfathrebu alinio ag agenda fwy eang i wella dealltwriaeth y cyhoedd o'r dystiolaeth, a gallent wneud rhagor i fod yn berthnasol i brofiadau menywod o gynllunio beichiogrwydd, a'r ffaith bod yfed yn gymdeithasol yn rhan arferol o fywyd llawer o fenywod. Yn hytrach na thargedu negeseuon i famau unigol, maen nhw'n awgrymu ymagwedd sy'n ystyried rôl partneriaid, aelodau teulu, a ffrindiau i gadarnhau a chefnogi penderfyniadau mamau, er enghraifft, drwy gytuno i beidio ag yfed hefyd.
Nod yr ymchwilwyr yw ystyried ffyrdd mwy effeithiol o gyfathrebu'r canllawiau ynglŷn ag yfed alcohol yn ystod beichiogrwydd.
Mae eu canfyddiadau ar gael yma: http://alcoholresearchuk.org/downloads/finalReports/FinalReport_0151.1.pdf