Gwyddonwyr am osod 'trapiau siwgr' ar gyfer mosgitos yn Affrica Is-Sahara

Mae dull newydd o fynd i'r afael ag ymwrthedd i bryfleiddiad ymhlith mosgitos sy'n lledaenu malaria yn Affrica Is-Sahara yn cael ei ddatblygu gan dîm o wyddonwyr ym Mhrifysgol Caerdydd.

Bydd 'trapiau siwgr' sy'n cynnwys cemeg atyniadol newydd yn denu mosgitos oddi wrth bobl ac anheddau mewn trefi a phentrefi yn y rhanbarth trwy ddynwared arogl blodau coed a phlanhigion cyfagos y mae mosgitos yn eu bwydo cyn iddynt chwilio am waed dynol ar gyfer atgenhedlu.

Bydd ymchwilwyr a phartneriaid datblygu masnachol o Ysgolion Cemeg a Biowyddorau Prifysgol Caerdydd a Lisk & Jones Consultants Ltd yn cydweithio â phartneriaid diwydiant yr Almaen Biogents AG ar y prosiect a ariennir gan Sefydliad Bill & Melinda Gates.

Dywed y tîm fod angen dewis arall yn lle rhwydi wedi'u gorchuddio â phermethrin, sydd wedi'u cynllunio i ladd mosgitos wrth iddynt ddod i gysylltiad, oherwydd ymwrthedd cemegol a newidiadau yn ymddygiad y mosgito is-Sahara Anopheles gambiae - prif gludwr y pathogen malaria.

Dywedodd arweinydd y prosiect, yr Athro John Pickett FRS, arbenigwr mewn Cemeg Fiolegol ym Mhrifysgol Caerdydd: “Mae rhwydi gwelyau wedi’u trin â Phermethrin ers blynyddoedd wedi cynnig ffordd hynod effeithiol o waredu mosgitos a lleihau nifer y bobl sy’n dal ac yn marw o falaria yn Affrica Is-Sahara.

“Yn anffodus, mae ymchwil wedi dangos bod y mosgitos nid yn unig wedi dechrau datblygu ymwrthedd i’r permethrin ond, yn hollbwysig, eu bod wedi newid eu hymddygiad hefyd.”

Ymgais i oroesi

Mewn ymgais i oroesi, mae mosgitos wedi dysgu lleoli a thynnu siwgr o fflora prin y rhanbarth. Mae'r siwgr yn rhoi hwb i'w cyflenwadau egni fel y gallant frathu yn ystod y dydd a thrwy'r rhwydi cemegol yn eu hymgais i echdynnu'r gwaed sydd ei angen i ddodwy eu hwyau.

Mewn ymateb i'r newidiadau hyn, canolbwyntiodd tîm Caerdydd ar hediadau'r mosgitos yn ystod y dydd ar gyfer ymyrraeth.

Fe wnaethant greu fformiwleiddiad siwgr newydd sbon ac maent yn dadansoddi blodau brodorol Affrica a blodau cysylltiedig sy'n denu peillwyr fel mosgitos ac yn cyfuno'r technolegau hyn i gynhyrchu'r trap mosgito newydd.

Dywedodd yr Athro Pickett, y cyntaf i adnabod fferomonau mosgito yn yr 1980au: “Nid yw canfod y rhai sy’n denu ystod hir i’r fflora cymharol denau yn Affrica Is-Sahara yn broblem gyda’n technegau newydd.

“Ond roedd angen i ni gydweithio â chydweithwyr electroffisiolegydd yng Nghaerdydd i nodi’r cyfansoddion sy’n cael eu dewis gan y mosgitos malaria i ddod o hyd i ffynonellau o neithdar blodeuog.”

Bydd yr ymchwilwyr nawr yn gweithio gyda'i bartner diwydiant Biogents AG i ymgorffori'r fformiwleiddiad siwgr newydd a'r atyniad blodau mewn dyfais wydn a chynaliadwy ar gyfer profi cymunedol gyda Sefydliad Ymchwil Feddygol Kenya.

Maen nhw'n dweud y bydd y dyfeisiau'n gweithio mewn ystod o bentrefi a phlanhigion cyfagos lle gallant ddenu mosgitos yn gystadleuol a fydd yn bwyta'r siwgr sydd wedi'i lunio'n arbennig ac yn marw o bell cyn y gallant frathu pobl a dodwy eu hwyau.

Ychwanegodd yr Athro Pickett: “Yn y pen draw, rydyn ni'n rhagweld y bydd y prosiect yn nwylo'r cymunedau lleol yr effeithir arnynt fwyaf gan falaria yn Affrica fel rhan o raglen trosglwyddo technoleg. Gallant wedyn, gan ddefnyddio siwgr a gynhyrchir yn lleol, echdynnu’r atynwyr o’r fflora brodorol er mwyn abwyd y mosgitos yn ddinistriol a diogelu eu cymunedau eu hunain rhag yr epidemig malaria a welwn yn y rhanbarth.”