Gwyddonwyr yn dysgu bod mynyddoedd iâ sy'n toddi yn allweddol i ddilyniant oes iâ

Mae gwyddonwyr yn honni eu bod wedi dod o hyd i'r 'ddolen goll' yn y broses sy'n arwain at oes iâ ar y Ddaear.

Mynyddoedd iâ yn toddi yn yr Antarctig sy'n allweddol, yn ôl y tîm o Brifysgol Caerdydd, gan sbarduno cyfres o adweithiau cadwyn sy'n plymio'r Ddaear i gyfnod hir o dymheredd oer.

Cyhoeddwyd y canfyddiadau heddiw yn Nature.

Mae wedi bod yn hysbys ers tro bod cyflymder cylchoedd oes yr iâ yn cael eu penderfynu gan newidiadau cyfnodol i orbit haul y Ddaear, sy'n newid faint o ymbelydredd solar sy'n cyrraedd wyneb y Ddaear.

Fodd bynnag, hyd yn hyn mae wedi bod yn ddirgelwch sut y gall amrywiadau bach mewn ynni solar sbarduno newidiadau mor ddramatig yn yr hinsawdd ar y Ddaear.

Yn ei astudiaeth, mae'r tîm yn cynnig pan fydd orbit y Ddaear o amgylch yr haul yn hollol iawn, mae mynyddoedd iâ'r Antarctig yn dechrau toddi ymhellach ac ymhellach i ffwrdd o Antarctica, gan symud cyfeintiau enfawr o ddŵr croyw i ffwrdd o Gefnfor y De ac i Gefnfor yr Iwerydd.

Wrth i Gefnfor y De fynd yn fwy hallt a Gogledd yr Iwerydd fynd yn fwy ffres, mae patrymau cylchrediad y môr ar raddfa fawr yn dechrau newid yn ddramatig, gan dynnu CO2 allan o'r atmosffer a lleihau'r effaith tŷ gwydr, fel y'i gelwir.

Mae hyn yn ei dro yn gwthio'r Ddaear i amodau oes yr iâ.

Fel rhan o'u hastudiaeth defnyddiodd y gwyddonwyr nifer o dechnegau i ail-greu amodau hinsawdd y gorffennol, a oedd yn cynnwys nodi darnau bach o graig yr Antarctig a oedd wedi cwympo i'r cefnfor agored wrth i fynyddoedd iâ doddi.

Cafwyd y darnau o greigiau o waddodion a adferwyd gan Alldaith 361 y Rhaglen Ddarganfod Cefnfor Ryngwladol (IODP), sy'n cynrychioli dros 1.6 miliwn o flynyddoedd o hanes ac un o'r archifau manwl hiraf o fynyddoedd iâ'r Antarctig.

Canfu'r astudiaeth bod y gwaddodion hyn, sy'n cael eu galw'n falurion iâ, yn ymddangos i arwain yn gyson at newidiadau yng nghylchrediad y cefnfor dwfn, wedi'u hailadeiladu o gemeg ffosiliau bach y môr dwfn o'r enw foraminifera.

Hefyd, defnyddiodd y tîm efelychiadau modelau hinsawdd newydd i brofi eu rhagdybiaeth, gan ddarganfod y gallai'r mynyddoedd iâ symud llawer iawn o ddŵr croyw.

Dywedodd prif awdur yr astudiaeth Aidan Starr, o Ysgol Gwyddorau'r Ddaear a'r Amgylchedd Prifysgol Caerdydd: “Cawsom ein synnu i ddarganfod bod y berthynas arwain-oedi hon yn bresennol yn ystod dechrau pob oes iâ am yr 1.6 miliwn o flynyddoedd diwethaf."

Dywedodd yr Athro Ian Hall, cyd-awdur yr astudiaeth a chyd-brif wyddonydd Alldaith IODP, sydd hefyd o Ysgol Gwyddorau'r Ddaear a'r Amgylchedd: “Mae ein canlyniadau’n darparu’r ddolen goll i sut yr ymatebodd Antarctica a Chefnfor y De i rythmau naturiol y system hinsawdd sy’n gysylltiedig â’n horbit o amgylch yr haul.”

Dros y 3 miliwn o flynyddoedd diwethaf mae'r Ddaear wedi plymio'n rheolaidd i amodau oes yr iâ, ond ar hyn o bryd mae wedi'i lleoli o fewn cyfnod rhyngrewlifol lle mae'r tymheredd yn gynhesach.

Fodd bynnag, oherwydd y tymereddau byd-eang cynyddol sy'n deillio o allyriadau CO₂ anthropogenig, mae'r ymchwilwyr yn awgrymu y gellir tarfu ar rythm naturiol cylchoedd oes yr iâ gan y bydd Cefnfor y De yn debygol o ddod yn rhy gynnes i fynyddoedd iâ'r Antarctig deithio'n ddigon pell i sbarduno'r newidiadau yng nghylchrediad y cefnfor er mwyn i oes yr iâ ddatblygu.

Mae'r Athro Hall yn credu y gellir defnyddio'r canlyniadau i ddeall sut y gall ein hinsawdd ymateb i newid anthropogenig yn yr hinsawdd yn y dyfodol.

“Yn yr un modd, wrth i ni arsylwi cynnydd yn y golled fawr o gyfandir yr Antarctig a gweithgaredd mynyddoedd iâ yng Nghefnfor y De, sy'n deillio o dymereddau'n cynhesu sy'n gysylltiedig ag allyriadau nwyon tŷ gwydr a gynhyrchwyd gan bobl ar hyn o bryd, mae ein hastudiaeth yn pwysleisio pwysigrwydd deall taflwybrau mynyddoedd iâ a phatrymau toddi wrth ddatblygu'r rhagfynegiadau mwyaf cadarn o’u heffaith yn y dyfodol ar gylchrediad y cefnfor a’r hinsawdd,” meddai.

Ariannwyd yr astudiaeth dan arweiniad Prifysgol Caerdydd gan NERC ac roedd yn cynnwys tîm rhyngwladol o wyddonwyr.