Gwyn Ingli James

Bu Gwyn Ingli James yn ddarlithydd Saesneg yng Nghaerdydd rhwng 1959 a 1991. Roedd yn ysgolhaig ac yn feirniad ag angerdd gydol oes am waith William Blake. Ond, yn anad dim, roedd yn athro a ysbrydolodd cenhedloedd o fyfyrwyr, gan draddodi darlithoedd a seminarau am Blake yn ogystal â’r holl Ramantwyr a sawl bardd a nofelydd modern.

Roedd myfyrwyr a staff yn adnabod Gwyn, fel yr oedd ei deulu a’i ffrindiau’n ei alw, fel Ingli James. (Cafodd ei dad-cu, a aned yn Nhrefdraeth, Sir Benfro, ei enw Barddol o’r mynydd lleol, Carn Ingli, a’i throsglwyddo i’w blant.) Ganed Gwyn yn y Bari ym 1928, gan gael ei addysg yn Ysgol Ramadeg i Fechgyn y Bari a Choleg Prifysgol Caerdydd, fel yr oedd ar y pryd, lle astudiodd am ei raddau BA ac MA. Mwynhaodd yr awyrgylch a gyfoethogwyd gan bresenoldeb myfyrwyr hŷn a oedd wedi dychwelyd o’r Rhyfel. Ymysg cerhyntau deallusol y cyfnod, ymatebodd yn gryf i weledigaeth foesegol F.R. Leavis a darlleniad agos ‘Practical Criticism’. O’r athrawon, dylanwadwyd yn arbennig arno gan Moelwyn Merchant, yr academydd carismatig. Enillodd Gymrodoriaeth y Gymanwlad i Iâl ym 1953, a gwtogwyd gan ddisgwyliad yr alwad i'r Gwasanaeth Cenedlaethol, na ddaeth erioed. Serch hynny, yn ystod blwyddyn ffurfiannol iawn, cyfarfu â rhai Beirniaid Newydd blaenllaw yn ogystal â'r bardd Robert Frost.

Dychwelodd Gwyn i addysgu yng Nghaerdydd ar ôl darlithio yng Ngholeg Hyfforddi y Dref Hull a Choleg y Brenin yn Llundain. Erbyn hyn, roedd yn briod â Joan (née Morgan o Lanilltud Fawr, athrawes) a dechrau teulu. Roedd Adran Saesneg Caerdydd, fel yr oedd ar y pryd, yn grŵp bach a sefydlog o athrawon ac ysgolheigion ymroddedig, o dan E.C Llewellyn, a oedd yn gyfarwydd i Gwyn o’i gyfnod yn fyfyriwr israddedig, a Gwyn Jones yn ddiweddarach, goruchafiaeth feistraidd, Ynghyd â’u teuluoedd a’r staff cymorth, gwnaethant feithrin ymdeimlad cryf o gymuned a oedd o fudd iddyn nhw a’u myfyrwyr hefyd.

Addysgu oedd canolbwynt bywyd academaidd i Gwyn. Roedd yn darllen llawer, ond nid oedd yn uchelgeisiol ar gyfer cael dyrchafiad yn y Brifysgol ac, yn wir, gwnaeth osgoi dyrchafiad a fyddai wedi golygu llai o addysgu a mwy o waith gweinyddol neu, hyd yn oed, mwy o’i ymchwil ei hun. Yn ogystal ag erthyglau ac adolygiadau, cyhoeddodd rhifyn beirniadol o anodiadau Blake i lyfryn diwinyddol, Thornton’s Apology for the Bible. Roedd diwinyddiaeth llenyddiaeth yn thema yn ei waith, hyd at un o’r pethau olaf a gyhoeddwyd ar Blake – a ysgrifennwyd ar y cyd â’i wraig Joan James – yn y Journal of Feminist Theology. Bob blwyddyn, penderfynodd Gwyn fod yn rhaid iddo adolygu ac ail-wneud ei ddarlithoedd yn llwyr, fel eu bod yn cyfleu ei feddwl esblygol yn fwy gwirioneddol. Roedd ei fyfyrwyr yn cael y profiad o weld rhywun yn mynd i'r afael â llenyddiaeth o'r newydd bob tro, gan ddarganfod ystyr ynddo yno o flaen eu llygaid. Roedd y gwersi yn yr ysgrifenwyr yr oedd yn eu caru yn rhai o hunanddarganfod a hunan-gyflawniad, rhyddhad personol rhag hunan-amsugno cul a hunan-les – rhyddhad trwy berthynas ag eraill a chyda natur a chyda chelf.

Mae’r byd yn llawn cynfyfyrwyr sydd wedi’u dylanwadu gan ei addysgu. Roedd un ohonyn nhw, Julia Thomas, sydd bellach yn athro Saesneg yng Nghaerdydd ac yn arbenigo mewn diwylliant gweledol, yn cofio am:

"...y darlithoedd hynny lle byddai'n sefyll i fyny o flaen hen daflunydd sleidiau ac yn dod â'r lluniau'n fyw. Roedd yn fraint cael mynd i’r darlithoedd hynny... Does dim blwyddyn yn mynd heibio lle nad ydw i’n meddwl am Ingli James yn addysgu [Blake]: ei wybodaeth graff, ei angerdd am y deunydd, y teimlad o adael ei ddarlith a chyffroi am yr un nesaf."

Ar ôl ymddeol, prynodd Gwyn ei gyfrifiadur cyntaf a pharhau i astudio Blake a llenyddiaeth yn gyffredinol. Roedd yn gystadleuydd blaenllaw wrth sylwi ar ddyfyniadau yn y cwis Nemo’s Almanac blynyddol, a oedd hefyd yn esgus i barhau i gasglu llyfrau. Ehangodd Nemo ei fywyd cymdeithasol, fel y gwnaeth ei arfer nofio beunyddiol. Arferai ef a Joan fynd i’r Gelli Gandryll yn rheolaidd, yn ystod yr ŵyl ac ar adegau eraill. Fe’i gwahoddwyd hefyd i ymuno â ‘Chymdeithas Athronyddol’ o gynfyfyrwyr o fri o’r Brifysgol, a oedd yn cwrdd i fwyta ac i glywed papurau.

Ar wahân i’r byd academaidd, roedd Gwyn yn ysgrifennu a chyhoeddodd ei farddoniaeth ei hun – o ddifrif a rhai digri. Ymddangosodd gwaith cynnar mewn blodeugerdd prifysgol yng Nghaerdydd The Lilting House (1955, a olygwyd gan Terence Hawkes); mae ei hen Literary Limericks yn cylchredeg ymhlith ffrindiau. Dilynodd gyda diddordeb a balchder mawr yrfaoedd ei blant, Elizabeth, llyfrgellydd celf, a Merlin, arlunydd – y ddau wedi'u dylanwadu'n ddwfn gan ei ddiddordebau a'i syniadau. Caiff Gwyn ei oroesi ganddyn nhw a Joan.

John Freeman ac Elizabeth James