Hanesion y dosbarth gweithiol

Papurau gwleidyddol a phersonol y lobïwr Francis Place, copïau microffilm o'r gwreiddiol sy'n y Llyfrgell Brydeinig.

Roedd Francis Place (1791-1854) yn lobïwr gweithgar dros ddiwygiad y dosbarth gwaith ac yn actifydd gwleidyddol oedd yn gysylltiedig â chymeriadau blaenllaw ei ddydd fel Jeremy Bentham a James Mill. Roedd yn cefnogi cymdeithasau dynion y dosbarth gwaith a sefydliadau fel y London Corresponding Society.  Mae'n fwyaf adnabyddus am ei ymgyrch lwyddiannus i ddiddymu'r Deddfau Cyfunol gwrth-undebol yn 1824.

Mae papurau Place yn cynnwys toriadau'r wasg,taflenni ac effemera arall sy'n gysylltiedig â gwleidyddiaeth ac economeg Brydeinig yn ystod y cyfnod 1770-1853. Y rhai sy'n gohebu fwyaf yw Bentham, Mill, Richard Cobden, a Joseph Hume. Mae'r casgliad felly'n ffynhonnell gyfoethog tu hwnt am ddatblygiad cysylltiadau gwleidyddol dynion o'r dosbarth gwaith rhwng 1779-1842. Mae'r casgliad yn cynnwys yr hanesion canlynol:

• treialon gwleidyddol
• clybiau masnachau,undebau llafur a mynnu'r hawl i streicio
• gohebiaeth y 'London Corresponding Society' (1791-1847) a chymdeithasau gwleidyddol eraill or 18g-19g
• digwyddiadau gwleidyddol yn Lloegr rhwng 1830-1854, yn cynnwys y Ddeddf Diwygio Mawr, Terfysgoedd Bryste a'r Undeb Gwleidyddol Cenedlaethol
• hanesion gwleidyddiaeth ac etholiadau San Steffan rhwng 1771-1837
• papurau a nodiadau am ddarganfyddiad, hanes a materion gwleidyddol Canada
• areithiau a memoranda am drethiadau a gweinyddu Cyfraith y Tlodion
• nodiadau am hanes y ddrama Saesneg
• 13 cyfrol o ddeunydd personol ac hunangofiannol
• Deunydd am fyd y ddrama a theatr y dydd.

Mae llyfrau cofnodion Cymdeithas Owenite yn cael eu cadw ar wahân ar ficroffilm am y cyfnod 1838-1845 ac yn cynnwys:

• llyfr cofnodion Cyfarwyddwr y 'National Community Friendly Society' 1838-1843
• llyfr cofnodion Cyfarwyddwyr y 'Rational Society' 1838-1845
• llyfr cofnodion Cyfarwyddwyr 'All Classes of All Nations' 1838-1845.

Mae'r gohebiaeth a dogfennau awdurdodau lleol am gadw trefn cyhoeddus, protest a therfysg ar gael ar gopi microffish o'r gwreiddiol sy'n yr Archifau Cenedlaethol.

Mae archifau Llywodraeth Prydain yn y Swyddfa Gartref Dosbarth HO52 yn cynnwys cofnodion am gadw trefn cyhoeddus a  therfysg a anfonwyd at yr Ysgrifennydd Cartref wrth yr awdurdodau lleol drwy Brydain. Mae'r casgliad yn rhoi darlun byw o'r gormes a'r frwydr a fu. Mae'n darparu adroddiadau uniongyrchol o weithgareddau'r dosbarth gweithiol drwy'r Deyrnas Unedig yn ystod blynyddoedd cynnar y Chwyldro Diwydiannol cyntaf yn y byd.

Mae'r casgliad hwn o Adroddiadau Lleol i'r Bwrdd Iechyd Cyffredinol yn cyflwyno darlun hynod benodol a manwl o Gymru ddiwydiannol ac effeithiau'r Chwyldro Diwydiannol cyntaf. Mae'r adroddiadau'n cynnwys y mwyafrif o'r pynciau, oedd, yn ôl yr arolygwr, yn effeithio ar les moesol a chorfforol a gweinyddiad yr ardal roedd e'n ymweld â hi.

Sefydlodd y Ddeddf Iechyd Cyhoeddus 1848 Fwrdd Iechyd Cyffredinol oedd yn gyfrifol am greu byrddau iechyd lleol. Roedd y rhain yn orfodol lle'r oedd marwolaethau'r ardal yn uwch na 23 ymhob 1000 o'r boblogaeth, neu le'r oedd digon o dalwyr trethi wedi gofyn am gymorth.

Roedd gan y byrddau iechyd lleol y gallu i ymdrin ag ystod eang o faterion iechyd cyhoeddus yn cynnwys cyflenwadau dŵr, carthffosiaeth a draeniadau, goleuo, sborionwyr, ansawdd bwyd, tai ymolch, llwybrau'r strydoedd, mannau claddu a rheoli masnachau tramgwyddus. Erbyn 1857 roedd gan Gymru fyrddau iechyd lleol mewn rhyw ddwsin o ardaloedd ac roedd nifer o ardaloedd eraill wedi gofyn am arolygiad.

Mae'r adroddiadau sy'n y casgliad yn berthnasol i'r ardaloedd canlynol:

• Aberdâr
• Aberhonddu
• Abertawe
• Bangor
• Caerdydd
• Caerfyrddin
• Casnewydd
• Coity
• Cwmdu
• Dinbych y Pysgod
• Dowlais
• Eglwys y Drindod
• Llandeilo Fawr
• Llanelli
• Llangadog
• Llangollen
• Merthyr Tudful
• Towyn
• Tref y clawdd
• Trallwng
• Wrecsam
• Ynyscynhaiarn

Mae hanesion o'r 19g o fywyd dosbarth gweithiol ar gael ar gopi microffish o'r gwreiddiol sy'n yr Amgueddfa Brydeinig. Ceir rhestr Saesneg o'r cynnwys.

Hunangofiannau yw'r mathau mwyaf poblogaidd o'r llyfrau ag ysgrifennwyd gan y dosbarth gweithiol yn y 19g. Maent yn adlewyrchu twf cyflym llythrennedd a'r sylweddoliad o'i werth fel cyfrwng i gyfathrebu gyda chynulleidfa ehangach y tu hwnt i'r gymuned leol.

Mae'r gweithiau hyn yn cynnwys anturiaethau milwrol a morwrol, hunangofiannau ysbrydol, straeon lladron ac atgofion eraill am droseddu a straeon am wella'ch hun. Nid yn unig maent yn rhoi'r unig gofnod ffurfiol o amodau byw'r awduron, maent hefyd yn cyfleu barn y bobl eu hunain am eu bywydau sydd yn aml yn gwrthddweud yr hyn a ddarllenwn mewn llyfrau hanes.

Ceir amrywiaeth o bynciau - o hel achau i berthnasau plentyndod a theuluoedd, o addysg i waith i hamdden, o grefydd i wleidyddiaeth. Maent oll yn rhoi mewnwelediad sylweddol i holl agweddau dosbarth gweithiol a bywyd ym Mhrydain y 19g.

Ceir cannoedd o gyhoeddiadau o'r 19g i'r 20g cynnar am hanes y dosbarth gweithiol a materion sosialaidd yn Ffrainc, ar gopïau microffilm o'r gwreiddiol sy'n y 'Bibliothèque Nationale', Paris.

Yn rhan ohonynt ceir gweithiau gan enwau cyfarwydd iawn fel Balzac a Durkheim hyd at y 'Revue Francaise du Travail' yng nghanol y 20g. Mae nifer o bynciau'n cael eu trafod; o streiciau i iechyd cyhoeddus i adroddiadau o gyngresi sosialaidd.

Mae yna rai gweithiau ideolegol yn y casgliad, ond mae astudiaethau ystadegol a ffeithiol yn cael y flaenoriaeth, yn cynnwys adroddiadau llywodraethol swyddogol a gweithiau personol doctoriaid, economegwyr, gwladweinwyr a dynion llenyddol ('men of letters').

Hefyd yn y casgliad microffilm ceir Adroddiadau Cyngres y 'Parti Communiste Francais' o ganol y 20g. Ceir ambell i rifyn o weithgareddau'r Cynulliad Cenedlaethol Ffrengig, yn fuan wedi ei sefydlu, o'r 1780au-1790au.

Cofnodion, memoranda ac hanesion achos y Bwrdd Diweithdra, copïau ar ficroffilm o'r gwreiddiol sy'n yr Archifau Cenedlaethol.

Ceir hanesion achos manwl sy'n dangos tlodi nifer o deuluoedd, ymatebion y cyhoedd i'r system newydd a phenderfyniadau am ymarferion gwaith y Bwrdd. O ganlyniad i Ddeddf Diweithdra 1934, sefydlwyd y Bwrdd Cymorth Diweithdra, a ddaeth yn gyfrifol am dalu cymorth diweithdra i'r rhai hynny nad oeddent yn gymwys i dderbyn buddion diweithdra wedi'u seilio ar gyfraniadau. Felly daeth gofal ar gyfer y tlawd iach yn gyfrifoldeb y llywodraeth ganolog yn hytrach na'r llywodraeth leol. Roedd hyn yn nodi diwedd cyfnod polisi cymdeithasol a ddechreuodd yn ystod teyrnasiad Elizabeth I.

Mae'r dogfennau'n datgelu tlodi nifer o deuluoedd, y gwahaniaethau mewn amodau byw rhanbarthol a'r drwg deimlad tuag at gynigion gwreiddiol y Bwrdd. Yn ogystal ceir fanylion am bynciau megis adolygu'r graddfeydd cymorth, dulliau'r penderfyniadau taliadau a derbyniad y Bwrdd gydag amser yn ystod y Rhyfel.

Dengys ffeiliau'r Is-bwyllgor Asesu'r berthynas rhwng cyflogau a thaliadau diweithdra, digalondid a chardota a diweithdra ymhlith yr ifanc. Mae'r casgliad hwn yn holl bwysig i haneswyr a gwyddonwyr cymdeithasol fel ei gilydd. Mae'n adrodd stori un o'r brwydrau gwleidyddol mwyaf yn sefydlu'r Wladwriaeth Les Brydeinig: trosglwyddiad hanesyddol cyfrifoldeb am y tlawd o'r llywodraeth leol i'r llywodraeth ganolog.

Cynnwys y riliau:

• Memoranda'r Bwrdd 1934-1935 -rîl 1
• Memoranda'r Bwrdd 1935-37 rîl 2
• Memoranda'r Bwrdd 1937-38 rîl 3
• Memoranda'r Bwrdd 1938-43 rîl 4
• Cofnodion y Bwrdd 1934-1935, rîl 5
• Cofnodion y Bwrdd 1935, rîl 6
• Cofnodion y Bwrdd 1936-1943, rîl 7
• Adroddiadau Blynyddol y Bwrdd 1939-1944, rîl 8
• Gweithdrefnau gweinyddol 1936-1946; Is-bwyllgor Hyfforddiant a Lles 1936-1938; Swyddogion Rhanbarthol 1935-1941; Cynadleddau Swyddogion Rhanbarthol 1941-1946, rîl 9
• Memoranda'r Bwrdd 1944-1948; cofnodion y Bwrdd 1944-1948; Cynhadledd Swyddogion Rhanbarthol 1946, rîl 10
• Cynhadledd Swyddogion Rhanbarthol 946-1948, rîl 11